Vì sao nhiều người dễ bị lừa đảo

Xu hướng tài chính hóa đang ngày càng diễn ra mạnh mẽ đối với các nhà đầu tư cá nhân cả việc việc tiếp cận với các dịch vụ tài chính cho đến việc tiếp cận đến các hoạt động đầu tư. Hoạt động đầu tư ngày càng phổ biến đến cá nhân và cũng là lúc các hoạt động lừa đảo và biến tướng Trong đầu tư xuất hiện ngày càng phổ biến. Câu hỏi đặt ra là tại sao chúng ta thường rất dễ rơi vào các cạm bẫy lừa đảo, dù cho các bài học về lừa đào luôn đầy rẫy trên mạng xã hội.

Cuối tháng 10 vừa qua thì các báo đưa tin Công ty TNHH VPAC Land bị hàng loạt học viên tố cáo có dấu hiệu lừa đảo, trốn thuế trong hoạt động mở khóa học dạy làm giàu từ đầu tư bất động sản. Những hình thức lừa đảo như vậy không phải là hiếm khi trong giai đoạn vừa qua.

Số liệu thống kê từ Kasspersky cho thấy tổng số vụ cho thấy số vụ tấn công lừa đảo trực tuyến ở Việt Nam gần như bằng tất cả các quốc gia Đông Nam Á cộng lại. Ở một lăng kính khác từ số liệu từ XYZ cho thấy nếu xét về số lượng huy chương của các cuộc thi Olympic thì Việt Nam được xem là một quốc gia thông minh ở khu vực Đông Nam Á. Sự so sánh trên tương đối khập khiễng tuy nhiên nó muốn gợi mở ra một vấn đề là tại sao trong cuộc sống hàng ngày chúng ta luôn đủ thông minh để phán xét các vấn đề tuy nhiên vẫn trong những thời điểm nhất định thì chúng ta cũng có thể dễ dàng trở thành các con mòi cho các đối tượng lừa đảo. Chúng ta thường lý giải là do tham lam, tuy nhiên điều đó là một điều ai cũng biết cả và nếu chỉ quy chụp một lý do chung chung như vậy thì chúng ta sẽ không thể giải thích được tại sao hàng loạt các vụ lừa đảo vẫn luôn diễn ra theo thời gian dù mọi người luôn nhận thức được một môi trường sống đầy rủi ro.

Tại sao chúng ta bị lừa

Đầu tư tài chính đã trở thành một lựa chọn phổ biến bởi vì nó hứa hẹn cơ hội tăng trưởng tài sản và lợi nhuận. Nó cung cấp cơ hội cho người đầu tư để đưa tiền làm việc thay vì ngồi đó chờ nhận lãi tiền gửi ngân hàng. Với khả năng truy cập dễ dàng vào thị trường tài chính thông qua các nền tảng trực tuyến, mọi người cảm thấy họ có thể tham gia vào trò chơi đầu tư và có thể kiếm thêm thu nhập và gia tăng tài sản từ việc đầu tư này. Tuy nhiên, khi đó chúng ta đang gặp rủi ro sa vào những thủ đoạn lừa đảo của một số nhóm người bất chính.

Sự hứa hẹn của lợi nhuận lớn và tăng trưởng tài sản trong đầu tư tài chính là một trong những lý do chính khiến nhiều người bị cuốn hút. Thị trường chứng khoán có thể tạo ra cơ hội cho tăng trưởng vốn đầu tư cũng như thu nhập cao, và thị trường ngoại hối có thể mang lại cơ hội kiếm lợi nhuận từ biến động của tỷ giá. Các tài sản kỹ thuật số như Bitcoin cũng thu hút người đầu tư bằng lời hứa về sự giàu có nhanh chóng.

Các đối tượng thường vẽ ra các dự án đầu tư lớn, gắn với các phương thức kinh doanh, đầu tư có yếu tố công nghệ, hệ sinh thái phủ rộng khắp các lĩnh vực, nhưng thực chất không có hoạt động kinh doanh gì. Sau đó mở bán gói đầu tư hứa hẹn lãi suất, lợi nhuận siêu cao nhằm huy động vốn của nhà đầu tư.

Sau đó các đối tượng thường cam kết lợi nhuận không tưởng từ 20-30 %/năm, có những trường hợp lên đến 50 -70%/năm hoặc vẽ ra những mục tiêu rất lớn, thậm chí có cả kế hoạch niêm yết trên sàn chứng khoán quốc tế danh tiếng, đưa ra những hình ảnh về người đi trước thành công, được những ưu đãi vô cùng hấp dẫn của công ty như tặng nhà, xe, đi du lịch nghỉ dưỡng cao cấp... Đây là những chiêu trò khá phổ biến mà các đối tượng khiến cho nhà đầu tư tin tưởng, nhằm mục đích lôi kéo nhà đầu ký kết hợp đồng. Các cam kết này chỉ là hứa hẹn, chứ  không hề có bất cứ biện pháp đảm bảo thực hiện như thế chấp tài sản, bảo lãnh ngân hàng.

Để tạo được lòng tin, các đối tượng thường đăng ký các doanh nghiệp có vốn điều lệ rất lớn, mời những người nổi tiếng, có ảnh hưởng đối với giới trẻ về khởi nghiệp, đầu tư để làm diễn giả trong các hội nghị khách hàng, hội nghị hoa hồng, sự kiện lớn của công ty; đồng thời sử dụng các trang mạng, báo điện tử quảng cáo mạnh mẽ, dùng tiền để tài trợ, mua giải thưởng...

Hindsight bias là hiện tượng mà sau khi một sự kiện đã xảy ra, chúng ta thường có xu hướng tin rằng mình đã có thể dự đoán hoặc nhìn thấy trước kết quả đó. Trong bối cảnh của các trò lừa đảo, khi một cá nhân bị mắc bẫy, người đó thường không nhận thức được các dấu hiệu cảnh báo vì họ bị cuốn theo những lời hứa hấp dẫn hoặc áp lực tâm lý. Tuy nhiên, sau khi sự việc đã diễn ra và kết quả trở nên rõ ràng, người ta thường nhìn lại và tự hỏi tại sao mình không nhận ra các cảnh báo. Hindsight bias khiến chúng ta tin rằng các dấu hiệu của một trò lừa đảo là rõ ràng và dễ dàng nhận biết, trong khi thực tế, trong hoàn cảnh đó, nhiều yếu tố như cảm xúc, niềm tin, và áp lực xã hội có thể làm mờ đi khả năng phán đoán của chúng ta. Điều này giải thích vì sao, dù có vẻ rõ ràng khi nhìn lại, nhưng trong thời điểm đó, nhiều người vẫn rơi vào bẫy mà không hề hay biết.

Hình vẽ bên dưới mô tả các yếu tố ảnh hưởng đến việc một cá nhân có thể bị lừa đảo. Bên cạnh những yếu tố chúng ta vẫn thường thảo luận đó là tính nhẹ dạ cả tin hay lòng tham thì bên cạnh đó còn có hai yếu tố khác mà chúng ta cũng cần phải xem xét đến, đó là động cơ và lựa chọn. Động cơ sẽ thường liên quan đến những yếu tố áp lực mà chúng ta phải đối mặt, đó là áp lực từ gia đình, áp lực từ những trách nhiệm tài chính mà chúng ta phải hoàn thành. Những người chịu những áp lực lớn về tài chính sẽ rất dễ rơi vào trạng thái “gambler bias”, nghĩa là luôn ở trong trạng thái muốn gỡ gạc lại những tổn thất đã phát sinh của những giao dịch trước. Chính tâm lý con bạc đó đã khiến chúng ta không thể lý trí trong việc đứng trước các trò lừa của các bên lừa đảo.

Cuối cùng là sự lựa chọn, thông thường những người bị lừa thường cho rằng họ rơi vào tình thế không con sự lựa chọn. Hãy nghĩ về tình huống của những người về hưu và bị lừa đảo bởi những nhân viên môi giới trái phiếu lãi suất cao. Mấu chốt của vấn đề đó là họ là những người về hưu và sẽ cần nguồn thu nhập từ tiền gửi để trang trải cuộc sống của họ. Việc mức lãi suất giảm mạnh cũng ảnh hưởng đến thu nhập của họ và từ đó khiến họ phải tìm kiếm các nguồn thu nhập khác bổ sung và khiến họ có thiên hướng phải tin hơn cho những lời chào mời trái phiếu lãi suất cao.

Hãy tạo cho bản thân nhiều sự lựa chọn

Những người bị dính vào các bẫy đầu tư tài chính thường phải trả giá đắt. Họ có thể mất toàn bộ tiền đầu tư của họ, thậm chí cả tài sản và tiền của họ. Mất lòng tin và thất bại tài chính cũng có thể gây ra sự căng thẳng và tác động xấu đến cuộc sống cá nhân của họ. Ngoài ra, những người bị dính vào các bẫy tài chính thường mất thời gian và công sức để hồi phục từ hậu quả của sự lừa dối.

Trong cuộc sống, đôi khi chúng ta đối mặt với những lựa chọn khó khăn, và trong bối cảnh đó, một số người có thể bị lừa không phải vì lòng tham mà vì họ cảm thấy không có sự lựa chọn nào khác. Để tránh rơi vào tình trạng này, hai nguyên tắc quan trọng cần được áp dụng: nỗ lực không ngừng để đạt được mục tiêu và đặt ra những kỳ vọng tài chính phù hợp.

Thứ nhất, việc nỗ lực không ngừng để đạt được mục tiêu là cần thiết. Thành công thường đến từ sự kiên trì và làm việc chăm chỉ, không phải từ những con đường tắt. Những lời hứa về thành công nhanh chóng và dễ dàng thường không bền vững và có thể dẫn đến những quyết định tài chính không khôn ngoan. Điều quan trọng là phải kiên nhẫn và chấp nhận rằng mọi thành tựu đều cần có thời gian và nỗ lực.

Thứ hai, việc đặt ra những kỳ vọng tài chính phù hợp là không kém phần quan trọng. Mục tiêu tài chính cần phải dựa trên hiểu biết thực tế về khả năng tài chính và nhu cầu cá nhân. Khi kỳ vọng quá cao hoặc không thực tế, người ta có thể dễ dàng bị cám dỗ bởi những lời đề nghị đầu tư mạo hiểm hoặc các cơ hội làm giàu nhanh chóng, mà không nhận ra rằng những cơ hội này thường đi kèm với rủi ro cao.

Bằng cách duy trì sự nỗ lực và đặt ra kỳ vọng tài chính phù hợp, chúng ta có thể tạo ra một nền tảng vững chắc cho quyết định tài chính và tránh được những bẫy lừa đảo. Điều này không chỉ giúp chúng ta đạt được mục tiêu tài chính bền vững mà còn giúp chúng ta tránh được những cám dỗ không lành mạnh có thể dẫn đến hậu quả tiêu cực.