Tại sao phải xử lý hình sự hành vi thao túng chứng khoán?

Tóm lược:

• Bản chất của thị trường chứng khoán 
• Thị trường chứng khoán vận hành dựa trên niềm tin 

Phần lớn nhà đầu tư đều nhìn thị trường chứng khoán như một nơi giao dịch cổ phiếu để kiếm lời. Nơi nào cũng vậy, sẽ có những hành vi giao dịch không công bằng giữa các chủ thể giao dịch, tuy nhiên đâu sẽ là lằn ranh của những vi phạm xử phạt hành chính và những vi phạm phải bị xử phạt hình sự? Các sai phạm của những người hành nghề trên thị trường chứng khoán sẽ có thể diễn ra ở các mức độ khác nhau. Tuy nhiên, các sai phạm ảnh hưởng đến tính minh bạch của thị trường (market integrity) luôn để lại các hậu quả nghiệm trọng do đó luôn có sự chế tài rất nghiêm khắt của cơ quan quản lý nhà nước để đảm bảo tính răn đe.  

Thao túng thị trường được định nghĩa là các hành động thao túng cơ chế vận hành của thị trường, về giá, khối lượng giao dịch và cả về các thông tin thao túng trên thị trường, từ đó khiến cho nhà đầu tư bị dẫn dắt sai dẫn đến các quyết định sai, gây thiệt hại về tài chính. Chúng ta đã thấy qua rất nhiều các câu chuyện về thao túng giá cổ phiếu trong quá khứ cho đến gần đây, khi diễn biến giá cổ phiếu theo hình “cây thông Noel”. Nhà đầu tư bị thu hút bởi sự biến động tăng giá trong ngắn hạn tạo ra bởi đội lái và và khi tham gia vào thì giá bắt đầu đảo chiều và gây ra sự tổn thất cho nhà đầu tư.  

Hình 1: Biều đồ giá các cổ phiếu có dấu hiệu bị thao túng 

Bản chất của thị trường chứng khoán 

Thực tế thị trường chứng khoán ra đời không nhằm cho mục đích chính là việc giao dịch chứng khoán qua lại giữa các nhà đầu tư cá nhân và tổ chức với nhau nhằm mục tiêu kiếm lời. Thị trường chứng khoán ra đời nhằm tạo ra một kênh huy động vốn cho doanh nghiệp để giảm thiểu sự phụ thuộc vào nguồn vốn vay từ hệ thống ngân hàng. Nguồn vốn ngân hàng giữ vai trò áp đảo ở các quốc gia Châu Á, xuất phát từ lịch sử hình thành và phát triển của các quốc gia này. Phần lớn nguồn vốn huy động của hệ thống ngân hàng đến từ nguồn tiền gửi ngắn hạn của các cá nhân và hộ gia đình do đó ngân hàng chỉ phù hợp để cung cấp các nguồn tín dụng ngắn hạn cho thị trường. Trong bối cảnh thị trường chứng khoán chưa có hoặc chưa phát triển đúng chức năng thì hệ thống ngân hàng phải gánh vai trò hỗ trợ với thị trường chứng khoán cho cả nguồn vốn dài hạn cho thị trường.  

Sự phát triển của thị trường chứng khoán đóng vai trò khơi thông dòng vốn cho thị trường với các hoạt động huy động vốn của doanh nghiệp trên thị trường sơ cấp. Doanh nghiệp khi có các cơ hội đầu tư tốt sẽ có thể huy động trực tiếp nguồn vốn trên thị trường sơ cấp của thị trường chứng khoán, thay vì phụ thuộc vào nguồn vốn vay ngân hàng vốn thường yêu cầu các tài sản đảm bảo trong quá trình vay vốn. Không một quốc gia phát triển nào trên thế giới mà lại không có một thị trường vốn phát triển hỗ trợ. Không có thị trường chứng khoán thì chi phí huy động vốn của doanh nghiệp sẽ cao hơn. Một chi phí huy động vốn cao, giống như những gì chúng ta thấy đang diễn ra ở Việt Nam, sẽ ảnh hưởng rất nhiều đến lợi thế cạnh tranh của quốc gia trên thị trường xuất khẩu cũng như cạnh tranh với các doanh nghiệp nhập khẩu 

Để hỗ trợ thị trường sơ cấp phát triển, nơi nhà đầu tư sẵn sàng mua cổ phiếu phát hành từ doanh nghiệp, thì thị trường cần có một thị trường thứ cấp vận hành tốt nơi các nhà đầu tư có thể dễ dàng mua đi bán lại cổ phiếu với giá trị hợp lý. Một thị trường chứng khoán hoạt động hiệu quả theo cơ chế thị trường sẽ phản ánh giá trị hợp lý của phiếu dựa trên tiềm năng của doanh nghiệp trong tương lai. Khi các hoạt động làm giá diễn ra thì giá cả chứng khoán bị chi phối bởi ý chí cá nhân của một nhóm người chứ không phải dựa trên kỳ vọng cung cầu của thị trường. Những cuộc chơi không công bằng giữa các bên như vậy sẽ khiến cho niềm tin của nhà đầu tư trên thị trường bị sói mòn.  

Thị trường chứng khoán vận hành dựa trên niềm tin 

Thị trường chứng khoán chứng khoán cũng giống như thị trường của bất kỳ loại hàng hóa nào nơi niềm tin của người mua và người bán về sự vận hành của thị trường đóng vai trò quan trọng cho việc phát triển bền vững của thị trường. Hoạt động đầu tư mua bán với nhau những giá trị vô hình nên yếu tố niềm tin lại càng đóng vai trò quan trọng. Chính bởi yếu tố niềm tin của thị trường đóng vai trò quan trọng nên đây là lĩnh vực rất được sự quan tâm quản lý của nhà nước, bên cạnh vì nó cũng đóng vai trò quá quan trọng đối với sự phát triển của nền kinh tế. Không lĩnh vực nào mà các văn bản pháp quy và các Thông tư hướng dẫn chi phối nhiều như vậy cho lĩnh vực tài chính nói chung và lĩnh vực đầu tư nói riêng.  

Hình 2: Các tiêu chuẩn đao đức đối với người hành nghề chứng khoán

Trong các tiêu chuẩn về đạo đức nghề nghiệp sẽ bao gồm các trách nhiệm của chúng ta đối với nghề nghiệp, với sản phẩm dịch vụ của chúng ta cung cấp, với khách hàng, với công ty và với thị trường chứng khoán nói chung. Trong các trách nhiệm đó thì trách nhiệm của người hành nghề đối với thị trường đóng vai trò quan trọng nhất. Đó là lý do tại sao các hoạt động thao túng thị trường thường sẽ bị xử phạt rất nặng không chỉ bởi các tổ chức hành nghề và với các Hiệp hội, mà còn bởi hệ thống chế tài của pháp luật. 

Chỉ một khi thị trường chứng khoán phát triển thì mới có thể mở ra các cơ hội cho các doanh nghiệp trong lĩnh vực chứng khoán và các người hành nghề. Thị trường chứng khoán Việt Nam bị xếp vào nhóm thị trường biên (Frontier market), thấp hơn nhóm thị trường phát triển như Mỹ, Nhật Bản, Tây Âu… và nhóm thị trường đang phát triển như Trung Quốc, Thái Lan, Malaysia… Điều đó ảnh hưởng rất nhiều đến khả năng thu hút dòng vốn quốc tế toàn cầu. Theo thống kê cho thấy nhóm các thị trường phát triển và đang phát triển đã chiếm lần lượt 80% và 18% tổng lượng vốn toàn cầu. Do đó, việc dậm chân mãi ở thị trường biên trong những năm qua khiến cho thị trường chứng khoán Việt Nam không thể phát triển tương xứng với tiềm năng của mình. 

Chính các hoạt động thao túng, bao gồm làm giá, tạo cung cầu ảo và các dẫn dắt sai lệch thông tin trên thị trường khiến cho không những niềm tin nhà đầu tư trong nước bị sụt giảm mà còn khiến cho các dòng vốn đầu tư dài hạn sẽ không mặn mà đối với thị trường chứng khoán Việt Nam. Việt Nam đã trải qua các cuộc “Review” của các tổ chức xếp hạng thị trường như MSCI trong những năm qua.  Chính điều đó khiến cho các cơ quan quản lý thị trường thêm nhiều quyết tâm trong việc chấn chỉnh lại thị trường trong những năm qua. Các hoạt động làm giá và các thủ thuật làm giá vốn diễn ra rất phổ biến trên thị trường Việt Nam trong nhiều năm trước, tuy nhiên những năm gần đây thì vấn đề trên đang chịu sự giám sát và xử lý rất gắt gao từ các cơ quan nhà nước. 

Nhiều người hành nghề và nhà đầu tư không am hiểu luật có thể không biết rằng các tin post của họ vào các hội nhóm nhằm mục đích tác động ý chí của các nhà đầu tư khác có thể cấu thành tội thao túng thị trường. Cả Luật chứng khoán 2019 và Luật Hình sự 2015 đều quy định rất rõ về việc các hành vi thao túng thị trường, bao gồm cả việc tung các tin đồn không có cơ sở nhằm dẫn dắt dư luận của các cá nhân sẽ có thể bị xử lý phạt tiền từ 500 triệu đồng đến 4 tỷ đồng và xử phạt tù từ 6 tháng cho đến 3 năm, tùy mức độ vi phạm. Hơn nữa, đối với người hành nghề chứng khoán sẽ có thể bị xử phạt bổ sung liên quan đến việc việc tước các giấy phép hành nghề.  

Một thị trường chứng khoán muốn phát triển sẽ phải xuất phát từ các hoạt động chế tài và giám sát thị trường ngày càng chặt chẽ để giảm thiểu các cách hành xử sai trái khiến thị trường chứng khoán xói mòn niềm tin của nhà đầu tư. Thiết kế chế tài hình sự hóa với các niềm tin thị trường là một thông lệ chung đối với thị trường quốc tế nói chung chứ không riêng gì Việt Nam.   

Saigontimes, 07/2023